POLSKA I BIAŁORUŚ - WSPÓLNE DZIEJE
Polska i Białoruś, jak rzadko które państwa, mają wspólną przeszłość, tradycje, obyczaje i dziedzictwo kulturalne. Wystarczy sięgnąć do wiedzy historycznej Rzeczypospolitej Obojga Narodów, by się dowiedzieć wielu fascynujących szczegółów. Na wstępie jednak warto zaznaczyć, że Rzeczpospolita Obojga Narodów stanowiła jedno z najpotężniejszych krajów w XVII-wiecznej Europie, co poświadcza m.in. terytorium. Ziemie dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów aktualnie wchodzą w skład kilku środkowoeuropejskich państw, w tym przede wszystkim Polski, Białorusi, Litwy, Łotwy, Ukrainy i Rosji. W mniejszym stopniu także Estonii, Słowacji i Mołdawii (Naddniestrze). Podczas gdy termin „Polska” często był i jest stosowany w odniesieniu do całego państwa, w rzeczywistości składało się ono z dwóch głównych części:
- Korony Królestwa Polskiego, skrótowo nazywanej „Koroną”
- Wielkiego Księstwa Litewskiego, skrótowo nazywanego „Litwą”
Korona miała w przybliżeniu dwukrotnie liczniejszą populację od Litwy i pięć razy wyższy dochód z podatków.
Zasięg terytorialny Rzeczypospolitej Obojga Narodów ulegał częstym zmianom, przede wszystkim na wschodzie. Po rozejmie w Jamie Zapolskim (1582) państwo miało ok. 867 000 km² (bez Inflant 815 000) i 6,5 mln mieszkańców. Po rozejmie w Dywilinie zasięg terytorialny zwiększył się do 990 000 km² i okazał się największy w dziejach państwa. Populacja Rzeczypospolitej w tym okresie wynosiła 10–11 mln, z czego ok. 4 mln stanowili Polacy.
Rzeczpospolitą Obojga Narodów - kraj rolniczy, gęsto pokrywały lasami. Wyjątek stanowiły stepy Kresów. Na południu i północy istniały naturalne granice – Karpaty i Morze Bałtyckie. Pierwszy kompleksowy przewodnik po kraju opublikowany został po łacinie przez biskupa Marcina Kromera w XVI w. pod nazwą Polska, czyli o położeniu, obyczajach, urzędach Rzeczypospolitej Królestwa Polskiego.
Oficjalna nazwa państwa brzmiała: Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie, z czego do XVII wieku w traktatach międzynarodowych i pismach dyplomatycznych używano łacińskiej nazwy Regnum Poloniae Magnusque Ducatus Lithuaniae, zaś od XVII wieku - Najjaśniejsza Rzeczpospolita Polska (łac. Serenissima Res Publica Poloniae), Rzeczpospolita Królestwa Polskiego czy Rzeczpospolita Polska. Nierzadko używano także Królestwo Polskie, czy po prostu Polska. Mieszkańcy w mowie codziennej używali określenia „Rzeczpospolita” (rus. Рѣч Посполита Riecz Pospolita, lit. Žečpospolita). Zachodnioeuropejskie państwa zazwyczaj używały po prostu określenia Polska. Nazwa: Rzeczpospolita Obojga Narodów (łac. Res Publica Utriusque Nationis) została użyta w Zaręczeniu Wzajemnym Obojga Narodów. W historiografii państwo często określane jest jako Republika Szlachecka lub Pierwsza Rzeczpospolita.
W Rzeczpospolitej Obojga Narodów, jako państwie stanowym - z dominującym znaczeniem szlachty, o której pozycji świadczyła wyłączność na prawo do zasiadania w sejmie - obowiązywały trzy „stany sejmujące”, a więc król, senat i sejm właściwy, czyli izby poselskie, wspólnie decydujące o polityce państwa. Z tego powodu ustrój Rzeczypospolitej określano monarchią mieszaną, w odróżnieniu od monarchii absolutnej, gdzie władzę skupiała ręka monarchy, a nie jak w przypadku polskim w trzech odrębnych organach. Szlachta posiadała również prawo do wyboru władcy po śmierci poprzednika, w wyborze mógł brać udział każdy szlachetnie urodzony. Wśród szlachty budziło to poczucie, że to oni stanowią naród polityczny kraju, a wręcz że sami są Rzecząpospolitą. Rola władcy była ograniczona władzą sejmu, król jednak zachował wyłączne prawo do nadawania urzędów, zarządzania dobrami królewskimi, był również najwyższym sędzią i naczelnym wodzem, kierował także polityką zagraniczną kraju w porozumieniu z senatem.
HISTORIA
Pierwszym krokiem do utworzenia wspólnego państwa polsko-litewskiego stała się zawarta w 1385 unia w Krewie. Na przestrzeni dwóch wieków unię na zmianę zacieśniano, osłabiano, a nawet zrywano. Dopiero w drugiej połowie XVI w., wobec braku potomka dynastii Jagiellonów, przystąpiono do działań mających na celu utrwalenie międzypaństwowego związku. Federacyjna Rzeczpospolita Obojga Narodów powstała w efekcie unii lubelskiej z 1569.
Propozycja zmiany charakteru unii realnej została wysunięta przez Zygmunta II Augusta na sejmie w Lublinie. Część posłów i magnatów litewskich próbowała zerwać sejm, wielu z nich wyjechało z miasta. Po upływie trzech miesięcy doszło do podpisania unii realnej (1 lipca 1569). Celem strony polskiej była inkorporacja państwa litewskiego, podczas gdy Wielkie Księstwo Litewskie starało się temu zapobiec, dążąc do powstania konfederacji. W rezultacie Korona Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie zostały przekształcone w związek dwóch państw, które łączyła osoba wybieranego wspólnie króla, sejm, polityka zagraniczna i system monetarny, osobne zaś były skarb, wojsko, kancelaria i urzędy ministerialne. Zawarcie unii realnej między Polską i Litwą zapisano jako jedno z głównych osiągnięć króla Zygmunta II Augusta.
Po śmierci Zygmunta II Augusta w 1572 zapanowało bezkrólewie, podczas którego zreformowano system prawny kraju. Znacznie zwiększyły się wpływy szlachty, a także wprowadzono wolną elekcję jako sposób wyboru monarchy. Złoty wiek Rzeczypospolitej przypadł na koniec XVI i pierwszą połowę XVII wieku. W tym okresie państwo skutecznie opierało się atakom Szwecji, Rosji i Tatarów. W 1648 roku doszło do powstania Bohdana Chmielnickiego (1648–1657) na Ukrainie. W 1654 roku po ugodzie perejasławskiej i przejściu Hetmanatu pod berło cara moskiewskiego nastąpił atak rosyjski na Rzeczpospolitą, a w rok później od północnego zachodu została ona zaatakowana przez Szwecję (tzw. potop szwedzki (1655–1660)). Obce wojska zalały 90% obszaru kraju i spustoszyły go, a król Jan Kazimierz został zmuszony tymczasowo do ucieczki na Śląsk. Szwedzi zostali ostatecznie wyparci z terytorium kraju. Sojusznikami Rzeczypospolitej w wojnie ze Szwecją stały się: Dania, Austria Habsburgów i od 1657 r., po zmianie frontu – Brandenburgia (po traktatach welawsko-bydgoskich i zrzeczeniu się przez Rzeczpospolitą suwerenności nad Prusami Książęcymi). Po unii hadziackiej w 1658 wznowiono przerwane w 1655 działania wojenne na wschodzie i po zwycięskich kampaniach wojsk koronnych i litewskich Rosjanie zostali ostatecznie wyparci z Rzeczypospolitej, co przypieczętował rozejm andruszowski (1667). Państwo zostało osłabione. Utraciło Inflanty i zwierzchność nad Prusami Książęcymi oraz Smoleńszczyznę i Ukrainę Lewobrzeżną z Kijowem na wschodzie na rzecz Carstwa Rosyjskiego. Dalszy upadek pozycji państwa wiązał się z rządami Michała Korybuta Wiśniowieckiego i wojną z Turcją, na której wstępie Rzeczpospolita utraciła w 1672 roku nieratyfikowanym traktatem w Buczaczu Podole i część Ukrainy Prawobrzeżnej.
Pod koniec XVII wieku, za panowania Jana III Sobieskiego Rzeczpospolita ponownie zawarła sojusz z Monarchią Habsburgów i razem z nimi przystąpiła do walki z Imperium Osmańskim. W 1683 Turcy zostali pokonani pod Wiedniem, co zakończyło okres ich ekspansji w Europie. Po pokoju w Karłowicach w 1699 Rzeczpospolita odzyskała utracone w 1672 ziemie, ale nie udało jej się przejąć żadnych innych terytoriów. Traktat Grzymułtowskiego z 1686 roku potwierdził wyraźną przewagę Rosji na wschodzie i straty w wojnie z 1654 roku. Od końca XVII w. narastać zaczęły problemy wewnętrzne. Całkowicie zdestabilizowane państwo otoczone przez mocne systemy władzy było europejskim ewenementem i w wyniku intryg zaczęło wchodzić w orbitę wpływów silnej monarchii rosyjskiej.
Próbę radykalnej reformy Rzeczypospolitej podjęto za czasów Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1772 doszło do jego I rozbioru, dokonanego przez Rosję, Prusy i Austrię. W latach 1788–1792 obradował Sejm Czteroletni, który w 1791 uchwalił Konstytucję 3 Maja. Reforma nie powiodła się i konstytucja została odwołana po wojnie z Rosją. Od 1792 roku Rzeczpospolita stała się formalnie protektoratem Imperium Rosyjskiego. Insurekcja kościuszkowska okazała się ostatnią demonstracją siły obozu reformatorów przed ostateczną likwidacją państwa po upadku powstania. Kres Rzeczypospolitej Obojga Narodów położyły zawarte między Rosją, Prusami i Austrią traktaty III rozbioru (1795) i abdykacja Stanisława Augusta Poniatowskiego.
wysłuchaj audycji: lub obejrzyj lekcję historii: