Prawo konstytucyjne
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 w rozdziału II Wolności, Prawa i Obowiązki Człowieka i Obywatela w art. 52 ust. 5 stanowi „Osoba, której pochodzenie polskie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą, może osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe.”
Minęło ponad ćwierć wieku od czasu uchwalenia obecnie obowiązującej Konstytucji z dnia 2 kwietnia 1997 roku. Ustawy, która systemowo, spójnie i jednolicie określałaby warunki realizacji wyżej wspomnianej normy konstytucyjnej o osiedleniu się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe osób, których pochodzenie polskie zostało stwierdzone, dotychczas nie uchwalono.
Jeszcze w dniu 5 marca 1997 r. w przyjętej Uchwale Senatu RP w sprawie więzi Polaków i Polonii z Macierzą zostało zapisano, iż „Władze III Rzeczypospolitej powinny doprowadzić do szybkiego przywrócenia obywatelstwa polskiego naszym rodakom, zwłaszcza na Wschodzie, którzy sobie tego życzą” . Było to wyraźne potwierdzenie woli uregulowania sytuacji rodaków za granicą, w szczególności w zakresie przywracania polskiego obywatelstwa oraz powrotów do kraju. Proponowane wówczas projekty dotyczący repatriacji miały być wypełnieniem normy konstytucyjnej, tj. art. 52 ust. 5. Konstytucji RP stanowiącego, że „Osoba, której pochodzenie polskie zostało stwierdzone zgodnie z ustawą, może osiedlić się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na stałe˝.
Pomysł i początek dyskusji wokół wprowadzenia Karty Polaka po raz pierwszy w debacie politycznej pojawił jeszcze podczas prac parlamentarnych w latach 1997-2001.
Wobec niesatysfakcjonującego stanu repatriacji na posiedzeniu sejmowej Komisji 8 września 1998 r., po raz pierwszy szerzej przedyskutowano pomysł wprowadzenia równolegle z przepisami repatriacyjnymi uzupełniającego instrumentu prawnego w postaci Karty Polaka. Co ciekawe, w koncepcji rządu Karta Polaka miała wówczas uprawniać - podobnie jak status repatrianta - do uzyskania obywatelstwa wraz z powrotem do kraju.
W uzasadnieniu pomysłu wprowadzenia Karty Polaka niejednokrotnie wskazywano, iż celem ma być wykonanie wyraźnego nakazu konstytucyjnego, mówiącego o konieczności przyjęcia ustawy o stwierdzeniu pochodzenia polskiego, przy czym – powołując się na art. 52 ust. 5 Konstytucji RP – podkreślano, że Konstytucja wymaga, aby państwo polskie umożliwiało osobom pochodzenia polskiego osiedlanie się w Polsce. Dodawano również, iż był to „chyba jedyny punkt konstytucji, który nie doczekał się wypełnienia ustawowego”.
W międzyczasie uchwalono ustawę z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji, a nieco później ustawę z dnia 7 września 2007 r. o Karcie Polaka. Podejścia i rozwiązania zawarte w tych dwóch ustawach a dotyczące w zasadzie tej samej kwestii, czyli powrotu rodaków do kraju, nieco odmienne pomiędzy sobą. Przepisy ustawy o repatriacji określają tryb powrotu naszych rodaków tylko z określonych państw i oddzielnych terenów krajów powstałych po upadku Związku Radzieckiego. System repatriacji, choć istniejący od 1997 r. i kosztowny, okazał się niewydolny i nie przyniósł zadowalających efektów. Przepisy Ustawy o Karcie Polaka natomiast tylko częściowe i w sposób odmienne od przepisów ustawy o repatriacji określają i rozwiązują kwestie prawa powrotu do kraju osób pochodzenia polskiego. W ustawie tej wprost zapisano: „przyznanie Karty Polaka nie oznacza nabycia polskiego obywatelstwa ani stwierdzenia polskiego pochodzenia w rozumieniu odrębnych przepisów.”
Wprowadzona w 2007 r. Karta Polaka jest instrumentem prawnym adresowanym do osób pochodzenia polskiego zamieszkałych poza granicami państwa polskiego, początkowo w momencie jej wprowadzenia w 2007 r. tych żyjących jedynie w krajach byłego Związku Radzieckiego, a od 2019 r. już do rodaków na całym świecie.
Pierwotnie Karta Polaka była narzędziem polityki diasporycznej, służącej podtrzymywaniu relacji z osobami polskiego pochodzenia zamieszkującymi kraje sąsiednie za wschodnią granicą Polski, czyli z członkami polskich mniejszości przede wszystkim w Litwie, Białorusi i Ukrainie.
W kolejnych latach ustawę kilkakrotnie nowelizowano poszerzając zarówno zakres przedmiotowy (zestaw uprawnień przysługujących posiadaczom Karty), jak i podmiotowy ustawy (grono osób mogących wnioskować o przyznanie Karty). Z biegiem czasu Karta Polaka przekształciła się jednak w instrument polityki migracyjnej, który ma ułatwić przyjazd i osiedlenie się na terytorium Polski oraz nabycie obywatelstwa polskiego.
Warto przypomnieć, że jeszcze podczas obrad sejmowych w 1994 r. deklarowano, że „Rząd zamierza pójść w kierunku ujednolicenia prawa do powrotu do ojczyzny wszystkich Polaków”. Wobec tego w kadencji Parlamentu RP w latach 2011-2015 rząd za konieczne uznał ujednolicenie na potrzeby wydawania Karty Polaka i wizy repatriacyjnej procedury stwierdzania polskiego pochodzenia, aby w końcu wypełnić wspomnianą już wielokrotnie normę konstytucyjną (art. 52 ust. 5 Konstytucji RP) dotyczącą prawa osób polskiego pochodzenia do osiedlenia się na stałe w Polsce: „W ocenie Rządu funkcjonowanie w jednym systemie prawnym kilku definicji lub jej braku dla innych postępowań wprowadza rozdźwięk w systemie prawnym. Ponadto Rząd uznał, że w stosunku do osób uprawnionych do stwierdzenia polskiego pochodzenia nie powinno być ograniczenia terytorialnego, jak to ma miejsce w przypadku osób wnioskujących o wydanie wizy repatriacyjnej. Pozwoli to osiedlić się w Polsce wielu osobom polskiego pochodzenia, które nie spełniają przesłanki terytorialnej do wydania wizy repatriacyjnej”. I w istocie, w sierpniu 2015 r., tuż przed zakończeniem kadencji parlamentu ogłoszono poselski projekt ustawy o zmianie ustawy o repatriacji oraz niektórych innych ustaw, który dotyczył wprowadzenia jednolitych zasad stwierdzania polskiego pochodzenia w ustawach dotyczących Polaków za granicą. Celem ujednolicenia zasad stwierdzenia polskiego pochodzenia proponowano jednak odejście od niektórych przesłanek weryfikowania polskiego pochodzenia, zwłaszcza wymogu pielęgnowania polskiej mowy i tradycji. W uzasadnieniu pisano, że „polskie pochodzenie jest stanem faktycznym, a odstąpienie od przesłanki znajomości języka polskiego i pielęgnowania polskości nie ma wpływu na posiadanie tego pochodzenia”. Wskazano też, że: „stwierdzanie polskiego pochodzenia nie powinno być ograniczone terytorialnie. Wszyscy cudzoziemcy, którzy deklarują i posiadają dokumenty zawierające wpis o ich polskiej narodowości lub inne dokumenty, powinni mieć prawo do ubiegania się o stwierdzanie polskiego pochodzenia. Wprowadzenie jednolitej procedury w sprawach o stwierdzanie polskiego pochodzenia uprawniałoby do zrealizowania konstytucyjnego prawa do osiedlenia się na terytorium RP". (art. 52 ust. 5 Konstytucji). Projekt ustawy nie był jednak dalej procedowany w kończącej się kadencji.
Ustawa o Karcie Polaka
Karta Polaka
Karta Polaka jest dokumentem potwierdzającym przynależność do Narodu Polskiego.
Przyznanie Karty Polaka nie oznacza nabycia polskiego obywatelstwa ani stwierdzenia polskiego pochodzenia w rozumieniu odrębnych przepisów.
Karta Polaka nie jest dokumentem uprawniającym do przekraczania granicy ani do osiedlenia się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
Kto może otrzymać Kartę Polaka
1. Karta Polaka może być przyznana osobie, która deklaruje przynależność do Narodu Polskiego i spełni łącznie następujące warunki:
-
wykaże swój związek z polskością przez przynajmniej podstawową znajomość języka polskiego, który uważa za język ojczysty, oraz znajomość i kultywowanie polskich tradycji i zwyczajów
-
w obecności konsula Rzeczypospolitej Polskie lub wojewody, albo wyznaczonego przez niego pracownika, złoży pisemną deklarację przynależności do Narodu Polskiego
-
wykaże, że jest narodowości polskiej lub co najmniej jedno z jej rodziców lub dziadków albo dwoje pradziadków było narodowości polskiej, albo przedstawi zaświadczenie organizacji polskiej lub polonijnej potwierdzające aktywne zaangażowanie w działalność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej przez okres co najmniej ostatnich trzech lat
-
złoży oświadczenie, że ona lub jej wstępni (rodzice, dziadkowie, pradziadkowie) nie repatriowali się lub nie zostali repatriowani z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, na podstawie umów repatriacyjnych zawartych w latach 1944–1957 przez Rzeczpospolitą Polską albo przez Polską Rzeczpospolitą Ludową z Białoruską Socjalistyczną Republiką Radziecką, Ukraińską Socjalistyczną Republiką Radziecką, Litewską Socjalistyczną Republiką Radziecką i Związkiem Socjalistycznych Republik Radzieckich, do jednego z państw będących stroną tych umów.
2. Karta Polaka może być przyznana osobie:
-
nieposiadającej w dniu złożenia wniosku o wydanie Karty Polaka oraz w dniu przyznania Karty Polaka obywatelstwa polskiego
-
nieposiadającej zezwolenia na pobyt stały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej
-
posiadającej status bezpaństwowca
3. Karta Polaka może być także przyznana osobie, której polskie pochodzenie zostało stwierdzone zgodnie z przepisami ustawy z dnia 9 listopada 2000 r. o repatriacji pod warunkiem wykazania się znajomością języka polskiego w stopniu co najmniej podstawowym.
Uprawnienia posiadacza Karty Polaka
1. Posiadacz Karty Polaka jest zwolniony:
-
z opłat konsularnych za przyjęcie i rozpatrzenie wniosku o wydanie wizy krajowej w celu korzystania z uprawnień wynikających z posiadania Karty Polaka
-
z opłat konsularnych za przyjęcie wniosku i opracowanie dokumentacji w sprawie o nadanie obywatelstwa polskiego
2. Posiadacz Karty Polaka ma prawo do:
-
zwolnienia z obowiązku posiadania zezwolenia na pracę oraz podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na takich samych zasadach co obywatele polscy
-
odbywania studiów, studiów doktoranckich oraz innych form kształcenia, a także uczestniczenia w badaniach naukowych i pracach rozwojowych
-
korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej w stanach nagłych
-
ulgi 37% przy przejazdach w Polsce w pociągach osobowych, pospiesznych i ekspresowych, na podstawie biletów jednorazowych
-
bezpłatnego wstępu do muzeów państwowych w Polsce
-
pomocy konsula, w ramach jego kompetencji i z zastosowaniem i poszanowaniem zwyczajów i prawa międzynarodowego, w sytuacji zagrożenia życia lub bezpieczeństwa
-
otrzymania świadczenia pieniężnego przeznaczonego na częściowe pokrycie kosztów zagospodarowania i bieżącego utrzymania w Polsce w przypadku złożenia wniosku o pobyt stały. Świadczenie pieniężne przyznaje się na okres do 9 miesięcy
-
pierwszeństwa przy ubieganiu się o pomoc finansową przeznaczoną na wspieranie Polaków za granicą
Wniosek o przyznanie Karty Polaka
Osoby ubiegające się o przyznanie Karty Polaka składają:
-
wypełniony wniosek o przyznanie Karty Polaka
-
dokument tożsamości ze zdjęciem oraz kopią
-
dokumenty potwierdzające polską narodowość wnioskodawcy lub jego wstępnych i ewentualne dokumenty potwierdzające pokrewieństwo z osobami, na które wnioskodawca się powołuje wraz z kopiami
Ważne: dokumentami i dowodami potwierdzającymi mogą być w szczególności:
-
polskie dokumenty tożsamości
-
akty stanu cywilnego lub ich odpisy, metryki chrztu, świadectwa szkolne lub inne dokumenty potwierdzające związek z polskością
-
dokumenty potwierdzające odbycie służby wojskowej w polskich formacjach wojskowych
-
dokumenty potwierdzające fakt deportacji lub uwięzienia, zawierające wpis informujący o polskim pochodzeniu
-
dokumenty o rehabilitacji osoby deportowanej, zawierające wpis informujący o polskim pochodzeniu
-
zagraniczne dowody tożsamości zawierające informacje na temat narodowości polskiej ich posiadacza
-
zaświadczenie organizacji polskiej lub polonijnej potwierdzające aktywne zaangażowanie w działalność na rzecz języka i kultury polskiej lub polskiej mniejszości narodowej
-
prawomocna decyzja w sprawie stwierdzenia polskiego pochodzenia, wydana zgodnie z przepisami ustawy o repatriacji
-
Karta Polaka rodzica lub jednego z dziadków wnioskodawcy
Dokumenty potwierdzające znajomość języka polskiego
-
świadectwo ukończenia szkoły lub studiów w Polsce
-
dyplom ukończenia szkoły za granica z wykładowym językiem polskim
-
poświadczenie znajomości języka polskiego wydane na podstawie ustawy z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim
Zaświadczenie o ukończeniu kursu języka polskiego nie wystarczy jako potwierdzenie znajomości języka w postępowaniu o przyznanie Karty Polaka.
Jeżeli nie posiadasz żadnego z wyżej wymienionych dokumentów znajomość języka oceni konsul lub wojewoda. Rozmowa z konsulem lub wojewodą, prowadzona w języku polskim, dotyczyć będzie m.in. polskich tradycji i zwyczajów.
Organ właściwy w sprawie przyznania Karty Polaka
Organem właściwym w sprawie przyznania Karty Polaka lub przedłużenia jej ważności jest konsul lub wojewoda /zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 1 lipca 2022 r. /Dz.U. 2022 poz. 1498/ - właściwe ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy.
Ważne: z prawa złożenia wniosku do wojewody mogą skorzystać wyłącznie obywatele Ukrainy, Republiki Białorusi oraz Federacji Rosyjskiej albo osoby posiadające w tych państwach status bezpaństwowca.
Wniosek o przyznanie Karty Polaka należy złożyć osobiście, ze względu na konieczność złożenia przed konsulem lub wojewodą deklaracji o przynależności do Narodu Polskiego oraz wymóg wykazania się w rozmowie z konsulem lub wojewodą znajomością języka polskiego.
Wniosek o przyznanie Karty Polaka dla osoby małoletniej składają osobiście oboje rodziców dziecka. Rodzic nieposiadający Karty Polaka zobowiązany jest wyrazić przed konsulem lub wojewodą zgodę na przyznanie Karty Polaka małoletniemu.
Wniosek o przedłużenie ważności Karty Polaka, o wydanie nowej Karty po zmianie danych osobowych lub o wydanie duplikatu utraconej Karty również należy złożyć osobiście.
Przyznanie Karty Polaka i przedłużenie jej ważności następuje w drodze decyzji, na pisemny wniosek, odpowiednio osoby ubiegającej się o jej wydanie albo przedłużenie, lub jej przedstawiciela ustawowego.
Czynności wykonywane w związku ze złożeniem przez wnioskodawcę wniosku o przyznanie Karty Polaka lub przedłużenie jej ważności oraz wydaniem decyzji w tych sprawach są wolne od wszelkich opłat, w tym opłat konsularnych.
Okres ważności Karty Polaka
Karta Polaka jest ważna przez 10 lat od dnia jej przyznania. Ważność Karty można przedłużyć na kolejne 10 lat. Wniosek może zostać złożony nie wcześniej niż 6 miesięcy przed upływem terminu jej ważności.
Karta Polaka przyznana osobie, która ukończyła 65 lat, jest ważna na czas nieokreślony.
Karta Polaka wydana małoletniemu jest ważna 10 lat, nie dłużej jednak niż rok po osiągnięciu pełnoletności. Ważność Karty można przedłużyć na kolejne 10 lat, jeśli jej posiadacz złoży wniosek przed utratą ważności Karty.
Jeżeli posiadacz Karty Polaka nabył obywatelstwo polskie albo uzyskał zezwolenie na pobyt stały na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, posiadana przez niego Karta Polaka traci ważność z mocy prawa z dniem wydania dokumentu potwierdzającego nabycie obywatelstwa polskiego albo uzyskania zezwolenia na pobyt stały.
Informacje dodatkowe
Początkowo Karta Polaka była postrzegana wyłącznie jako dokument symbolicznie potwierdzający polskie pochodzenie oraz ułatwiający praktyczne kontakty z Polską jako krajem pochodzenia przez uproszczenie wjazdu i pobytu. Z biegiem czasu coraz częściej pojawiały się odwołania do polityki migracyjnej, potrzeb rynku pracy i demografii. Dla decydentów politycznych świadomych długofalowych skutków masowej emigracji po akcesji Polski do UE w 2004 roku oraz przewidywanego głębokiego niżu demograficznego, mniejszości polskie na Wschodzie zaczęły być postrzegane jako naturalny rezerwuar demograficzny, bliski kulturowo i tym samym skłonny do szybkiej integracji po osiedleniu się w kraju. Od początku dominująca narracja w tonie narodowo-romantycznym (moralny obowiązek państwa, pomoc i opieka wobec Polaków na Wschodzie) została częściowo zastąpiona argumentami natury pragmatycznej sugerującymi, że osiedlenie się bliskich kulturowo, łatwo integrujących się imigrantów, potrzebnych w czasach niedostatków na rynku pracy i niżu demograficznego staje się koniecznością.
Zachęcamy do zapoznania się z dokonującą się ewolucją Karty Polaka jako instrumentu polityki państwa, adresowanego w momencie jej wprowadzenia w 2007 r. do osób pochodzenia polskiego w krajach byłego Związku Radzieckiego, a od 2019 r. już do Polaków rozsianych na całym świecie.
W tym tekście opisano kolejne zmiany w treści Ustawy o Karcie Polaka oraz odtworzono polityczne narracje, jakie towarzyszyły parlamentarnym pracom nad tymi przepisami. Prezentowana analiza wskazuje, że o ile początkowo Karta Polaka była narzędziem polityki diasporycznej, o tyle z czasem przekształciła się w instrument polityki migracyjnej, który ma ułatwić przyjazd i osiedlenie się na terytorium Polski oraz nabycie obywatelstwa polskiego.
Opracowano według stanu prawnego na dzień: 2023-11-01
